Аалз хэрхэн тор нэхэж, ан хийдэг вэ?

Бүх жинхэнэ аалз хэлбэртэн бидний нэрлэдгээр шүлсний (ялам) булчирхай, амны хөндийд хорын булчирхайтай байдаг. Тэдний шүлсний булчирхай нь хувьд тор нэхэх үгүйгээс хамааран хөгжил нь олон янз  болсон байдаг. Тэнүүлчин аалзны хувьд зөвхөн тодорхой үед зүйлсийн хооронд дамжихдаа хааяа нэг тор ашиглах нь бий. Аалзны нэгээс нөгөөд дамжих нь олон янз. Торыг идэш тэжээлээ олзлох, алхах, үсрэх, өндөгний уут нэхэж (антибиоткийн агууламж бүхий), тороор хийн бөмбөлөг хийж агаарт салхины нүүдэллэх гэх мэтээр ашигладаг.Ойд явж байхад аалзны тор бидэнтэй наалдан орооцолдож байдаг нь тэдний торны нэг хэсэг нь наалдамтгай байдагтай холбоотой. Үндсэндээ торыг бэхэлж бүтцийг хадгалах нэг хэсэг, гол наалдуулагч бүхий амьтан олзох хэсэг байна. Ийнхүү золиосийг аль нэг өнцөгөөс  эзэн аалз даруй барьж тороороо хэд сайн ороож аваад нүд ирмэхийн зуурт хордуулж хэсэг хугацааны дараа хорны нөлөөтэйгээр шавжийн бие хагас шингэн маягийн болж аалз хооллоход бэлэн болно гэсэн үг. Ийм маягийн хооллолтыг гадаад хоол боловсруулалттай амьтад гэдэг. Хэрвээ аалз үгүй бол энэ дэлхий ялаагаар дүүрэх байсан гэж нэгэн мэргэн хүн хэлсэн байдаг.  Ялаа нь их хурдан олноороо үрждэг амьтан ба өвчний нянг маш хурдан дэлгэрүүлэгч тул тэдний тоо толгойг зохицуулж байдгаараа бидэнд нэн ач холбогдолтой амьтан аалз юм.    Түүхэн хувьсах хөгжилд аалзны хөл гүйцэтгэх үүргээ дагаад олон янзын бүтэцтэй болж хувирсан байдаг. Жишээлбэл тор нэхдэг аалзны хөлийн хамгийн сүүлийн үеэнд тор нэхдэг(нэхмэлийн зүү маягийн, олон утаслаг тусгаарлаж байхаар) хумс ба утаслагтай наалдах үслэгүүд байна. Харин тэнүүлчин дэр дундаа үсэрдэг аалзуудад бол үсэрч буухад зохилдсон (пүрш) үслэгүүд байна. Хэвлийн хамгийн доод үзүүрт байх хэсэгт хэдэн товгор харагдана. Энэ л хэсгийн хамгийн ихдээ мянга гаруй  сүвүүдээс гарах таван төрлийн уургууд нь биднийг гайхшруулж байдаг мөнөөх шүлс гэж нэрлэгдсэн наалдуулагч шингэн юм. Аланин, глицин, серин, глутамицин, пролин гэсэн уургууд агуулагдсан байдаг байна. Найман өөр товгоруудаас өөр өөр хэсгийн торыг нэхэх шүлс гарч байдаг. Хамгийн түгээмэл харагддаг дугуй тор нэхэх нь нэгэн хэвийн шахам дараалалтай. Энэ тороо бат бөх байлгаж байхын тулд гүүр гэж нэрлэх утаслагийг олон давхараар татдаг байна. Түүний дараа гадна талын том хүрээг татах ба үүнийг зангуу гэж нэрлэжээ. Зангуунаас дотогши дахин дотоод хүрээнүүдийг татна. Энэ нь дотор нь ямар нэгэн дугараг бий болгоход эвтэйхэн болгодог. Үүний дараа тойргийн радиусуудаа нэг нэгээр нь уйгагүй татаж эхэлдэг байна. Ингэснээр аалзны торны талаархи хүн төрөлхтний энгийн дүрслэлд ойрхон болгодог. Ийнхүү ороомгоо нэхэж эхэлдэг.Торыг ерөнхийд нь барьж байх нэмэлт утаслаг, барьх утаслаг гэж нэрлэгдсэн наалдуулах утаслаг байна. Энэ мэтчлэн аалзны тор их олон янз байдаг байна. Харахад эмх замбараагүй ч гэлээ тэдний овог бүр тороо нэхэх нэг зүй тогтолтой, түүнийг түүхэн хувьсах хөгжлийн замд олж авжээ. Гадны  элдэв өөрчлөлтийг шавжууд антеннаар мэдэрдэг бол аалзууд педьпальп хэмээх хелицерний дээр байрлах таван үеүүдээр мэдэрдэг. Аалзны ангийн өөр гол ялгагдах шинж бол хелицер гэж нэрлэгдэх эрхтэн юм. Нэг ёсондоо тэд хелицерний тусламжтайгаар хоол тэжээлээ барьж байдаг билээ. Хелицер нь үндсэн хоёр хэсэг болох суурь болон хатгуураас бүтнэ. Чухам энэ хүчирхэг хелицерний хатгуурт өртсөнөөр хатгуулсан амьтан хордож аалзны идэш болж байдаг. Хаа нэгтээгээс хурц тод өнгөтэй, уран зураг шиг аалз харж байсан бол тэдгээрийн биеийг гадаад араг яс гэж нэрлэгдэг зузаан хальслаг бүрхэж байдаг. Энэ нь аалзны бие дэх усны ууршилт зэрэг бүхий л бодисын солилцооны зохицуулагч болж байдаг байх нь. Тийнхүү тэдгээрийн биеийн гадуур байх олон янзын үслэгүүд нь мэдрэх үүрэгтэй бөгөөд идэш тэжээлийн болон ангилалзүйн хувьд ихээхэн ач холбогдолтой юм.

Аалз сонирхолтой амьтан

2. ARANEIDAE

Araneidae  бол дэлхийн гурван том аалзны овгийн нэг гэгддэг. Барагцаалбал 2850 гаруй  зүйлийн, 165 аас илүү олон төрлийн баялагтай. Гайхалтай ч гэж хэлж болох, эволюцийн хувьд нилээд эртний дугуй хэлбэртэй тор нэхдэг нь түүнийг тойрог хэлбэрийн тор нэхэгчидийн “Orb-weaving (Araneidae, Deinopidae, and Uloboridae)” нэг болгодог.  Энэ овогт хамаарагдах зүйлүүд хуурай газрын экосистемд өргөн хүрээнд тархсан бөгөөд арал, олтригууд, тэр ч байтугаа Арктикийн бүсэд хүртэл тархсан байх ажээ. Барагцаалбал 900 гаруй энэ овгийн талаархи ШУ-ны анхдагч бүтээлүүд хэвлэгдсэн байдаг байна. Эдгээр тор нэхэгчид дээрхи агроэкосистем зэрэг хавсарга салбаруудын идэш тэжээлийн судалгаа их хийгддэг.  Хорьдугаар зууны сүүлийн хагасаас мөн тор нэхэгчдийг тариалангийн хөнөөлт шавжны тоо толгойг хянах хүчин зүйл болгоход, цаашлаад түүнийг ойн хөнөөлт шавжийн контроль болсон тухай судалгаанууд хийх болсон.
Олон зүйлийн тор нэхэгчид өдөр бүр шинэ тор нэхдэг бөгөөд үд болох үед тэдний идэшлэх идэвхи нь буурч хуучин тороо орхин, барагцаалбал цаг гаруй хугацаанд идэвхигүйгээр, нэг ёсондоо амардаг байна. Түүний дараагаар дахин тор нэхэж хооллож эхэлнэ. Тэдгээр олон зүйлийн  тор нэхэгчидийн торонд ороомгон наалдуулагч утаслаг байдаг ч,тропикийн зарим төрлийн аалзнуудад бүүр тор нэхэж хооллох хэлбэр нь үгүй болсон байх нь цөөнгүй. (Jorgenlissner, 2010) Тор байршуулж барих сонголт нь аль таарсан боломжит орчинууд буюу нисдэг шавжуудын өртөх магадлал бүхий, хээрт бол ургамлын дээд үеүүд эсвэл мод бутны хооронд, түүнчлэн өөр боломжит бүх газруудад тохиолддог. Зарим зүйлүүд торны бул дээрээ тогтвортой байдлаар өнгөлөн далдлалт хийж отож байхад, зарим нь утаслагт орооцолдох үед дохио өгч байхаар торны гаднах нуувчинд нуугдан байна. Эр аалзны хувьд нас бие гүйцмэгцээ тороо орхин эм аалз эрж олон үржилд ордог. Бэлгийн диморфизмын илрэл нь тэр дундаа эдгээр тор нэхэгчидэд шууд биеэр том эм, харьцангуй жижиг биетэй эр аалз юм гэж харагдана.Үржил голдуу торны төв хэсэг буюу Argiope зэрэр төрлүүд дээр торны бул дээр явагдах агаад энэ хэсгийг судлаачид үржлийн утаслагууд хэмээн нэрийддэг. Үржлийн дараахи уургийн дутагдлын улмаас эрийгээ барьж идэх нь аранейдүүд дунд төдийлөн бага байдаг нь эр эм аалзны хоорондох биеийн хэмжээнээс нь буюу харьцангуй том биетэй эм аалз эрийгээ барьж идэх нь бага, үржилд орох газар, тухайн үеийн зан төрх зэргээс хамааралтай. Зуны эхний хагас, удаах хагаст, мөн идэшлэх идэвхитэй үед нь боломжит амьдрах орчин болох хээр, нугаар нэг бутанд бөөнөөрөө эм эр аалз зэрэгцэн оршиж байгааг нь харж болно...

1997 in Mongolia

On 1997, some researchers was going on Central regions of Mongolian. They annotated check list of 320 spider species in central Mongolia in given, with about 190 species being recorded in Mongolia for the first time. Two new combinations are established: Gibbaraneae Hetian (Hu and Wu, 1989), comb.n. ex Araneus, and Acanthinozodium nenilini (Eskov, 1995), comb.n ex Zodarion. The spider fauna Mongolian is usually considered as rather well-explored due to numerous faunistic and taxonomic publications, of which of the most important are by Kulczynski (1901), Loska (1965), Prozynski (1979, 1982), Heimer (1985, 1987), Wesolowska (1981) and Wunderlich (1995).

Аалз сонирхолтой амьтан

1.LYCOSIDAE

Аалзны бэлгийн диморфизм болох биеийн хэмжээний хувьд эр аалз эм аалзыг бодвол биеийн хэмжээгээр жижиг байдаг, учир нь эм аалзны хэвлийн бараг ихэнх хэсгийг олон өндөг төрүүлэх өндөгний хүүдий эзлэх ба үржлийн дараа зарим овгийн эм аалз бараг хөндий хэвлийтэй болж өндөгний уутаа хэвлийдээ бэхлэн авч явдаг. Гэхдээ эр эм аалзны биеийн хэмжээ нь овгууд дээр харилцан адилгүй байдаг. Жишээлбэл LYCOSIDAE буюу чонон аалзны овгийн аалзны бараг бүх төрлүүдийн эр эм аалзны биеийн хэмжээ ижил байдаг. Төрлүүдийн биеийн хэмжээ харилцан адилгүй байдаг ба үүний жишээ нь бидний мэдэх тэмээн аалз-Lycosa төрөл юм. Одоогийн байдлаар хээрийн бүс нутгуудаас Lycosa төрлийн нэг зүйлийг (Lycosa sigoriensis Laxmann, 1770) илрүүлээд байна. Биеийн үндсэн хоёр хэсгүүд бараг шүдэнзний модны хайрцагтай ижил хэмжээтэй болтлоо томордог энэ аалзыг харахад сүрдмээр. Хелицерний хөгжил сайтай, хээрээр чөлөөт байдлаар ангуучилж амьдардаг. LYCOSIDAE овгийн аалз ой, хээр, нугаар элбэг тохиолдох ба их хурдан хөдөлгөөнтөй, нэг цэгээс нөгөөрүү дамжих үедээ тороо ашигладаг. Энэ овгийн аалзыг цуглуулах тохиромжтой арга бол урхинд унагаах ‘Pitfall trapping’ юм. LYCOSIDAE овгийн 95 төрлийн 3000 гаруй зүйлийн аалз дэлхийгээр тархсан байгаа. Дэлхийн хаа нэгтээгээс шинжлэх ухаанд шинэ зүйл олдох магадлал бий гэж аалзны ангилалзүй судлаач эрдэмтэд үзэж байна. Хятадад гэхэд 15 төрлийн 198 зүйл аалз байдаг бол, Монголд 8 төрлийн 35 гаруй зүйл одоогоор илрээд байна. Энэ овгийн хэдэн төрлүүдийг байгаль дээр шууд таних амархан (Lycosa гэх мэт биеийн хэмжээгээр том Pirata мэтийн өвөрмөц нүдтэй аалзуудыг). Их жижгээс авхуулаад том хэмжээтэй байдаг энэ аалз их хурдан хөдөлгөөнтөй зуйван хэвлийтэй байна. Өндөгний уут задарсны дараа эм аалзны хэвлий дээр ойролцоогоор 70 гаруй зулзага явж байх нь бий. Нүд ирмэх хооронд л нэг газраас явж амждаг энэ аалзнуудын урд эгнээний дундах хос нүднүүд нь үсэрдэг аалзны овгийнх шиг өвөрмөц том. Дундаж болон, том биетэй аалзны урд хос нүд нь шууд харагддаг. Өдрийн ба шөнийн нүднүүд төрлүүд дээр харилцан адилгүй. Бараг тас хар нүднүүд бол өдрийн нүд, Харин цэхэр нь бол шөнийн хараатай нүднүүд юм.

Бидний боддогоос аалз үнэндээ...

Not long ago the spiders were the most neglected and of the most interesting animals... T.H.Savory

Дэлхий дээр ойролцоогоор 37500 зүйлийн “жинхэнэ аалз” хэлбэртэн буюу бие нь толгой ба хэвлийн үндсэн хоёр хэсгээс бүтсэн 6-8 нүдтэй аалз байдаг. Зуны улиралд идэвхитэйгээр хооллож, үрждэг ч өвөлдөө ичээнд ордог амьтан билээ. Ихэнхидээ бие гүйцсэн аалзууд өвөл үхэж харин зулзганууд нь мэнд үлдэж хавар дулаан болоход гарч ирдэг байна. Хооллолтын хувьд харилцан адилгүй. Araneae  (жинхэнэ аалз хэлбэртэн)багийн нийт 106 овгийн аалз байх ба бүгд махчин юм. Голлон шавьжаар хооллодог ч зарим овгийн аалз, аалзаа барьж идэх буюу каннибализмийн үзэгдэл энд ажиглагддаг. Монголчууд эртнээс аалзыг эхийгээ барьж иддэг, муу ёрын амьтан учир түүнийг харсан газраа устгах хэрэгтэй, гэх мэт бэлэгдлийн шинж чанартай авч үздэг боловч аалз бол экосистемд шавьжийн тоо толгойг зохицуулах чухал ач холбогдолтой үе хөлтөн билээ.

Каннибализмийн үзэгдэл тугээмэл ажиглагдах дараах шалтгаанууд байх ба [1] нэн түрүүнд зарим овгийн эм аалзууд үржилд орсныхоо дараа эрэгчин аалзаа барьж иддэг (идүүлэхгүй байх тохиолдол ч байдаг).Энэ бол уургийн алдагдлыг нөхөх нэг арга бөгөөд амьдралын эргэлтийн чухал стратеги юм.[2] Мөн тэнүүлчин аалзны өндөгний уут задарч зулзган аалз гарч ирснээр эх аалзанд ихээхэн хариуцлага ирэх буюу зулзгаа хооллох хэрэгтэй болсноор идэвхитэй ан хийж эхлэх юм. Энэ явцад эх аалз өлсөх эс бол зулзгануудын дунд эх аалз болон нэгнээ барьж идэх үйл явц ажиглагдах юм.

Тэнүүлчин аалз өндөгний уутаа тор нэхэгчиндээ барьж явдаг бөгөөд хэрвээ өндөгний уутнаас салгаж авбал эргээд уутаа очиж авдаг бүлсэг амьтан юм. Аалз нь нэг удаагийн үржлээр тухайн овгоосоо шалтгаалан харилцан адилгүй өндөг төрүүлэх бөгөөд хамгийн ихдээ мянга гаруй өндөг төрүүлдөг аалз ч дэлхий дээр байх юм.